بررسی استفاده های شعرا و نویسندگان بزرگ از نوشته های پیشینیان خود و تعیین میزان اخذ و اقتباس و انفعالات آنان از نگاشته های گذشتگان ، می­تواند ما را به شناخت هرچه بیشتر آن­ شعرا و نویسندگان مدد رساند. هرچند یافتن همه سرچشمه ها وآبشخورهای فکری یک شاعر یا نویسنده ممکن نیست‏‏؛ اما جستجو و تفحّص در این باره تا حد مقدور می تواند بخشی از مآخذ و منابع مطالعه و زیربنای تفکرات او را برای ما آشکار سازد. در این پژوهش، تعدادی ازحکایات کلیات سعدی مورد تحقیق و تفحص قرار گرفته و تا حد مقدور کوشش شده است ­که مآخذ احتمالی ­سعدی ­و نحوها ستفاده­های او از آثار گذشتگان و نتایجی که از این داستانها گرفته، بررسی شود. 

یکی از مسائل بسیار مهمّی که از دیرباز ذهن آدمیان را به خود مشغول کرده و به تأمل فراخوانده، مسأله جبر و اختیار است. سعدی سال ها در نظامیّه بغداد به درس و بحث مشغول بوده، در نظامیّه ادرار و مستمری می گرفته، گرایش های عمیق عرفانی داشته و تحت تأثیر اندیشه های طریقت سهروردیه بوده است. همین امر باعث شده که در اعتقادات سعدی، نسبت به جبر تغییراتی ایجاد شود و زاویه دید او به جبر عرفانی گرایش پیدا کند تا جبر کلامی. سؤال این پژوهش عبارت است از این که آیا بین وجوه بارز جبر برخاسته از عرفان سعدی و همچنین جبری که برخاسته از مشرب کلامی اشعری سعدی است وجوه اشتراکی وجود دارد؟ روش تحقیق در این پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده که از یافته ها و نتایج به دست آمده به طور عمده می توان به بسامد بالای اشتراکات در موضوع جبر عرفانی و جبر اشعریانه در کلیات سعدی اشاره کرد.

مناسبات نسلی و تفاوت و تقابل نسل ها، از دغدغه های اصلی همه ملل در طول تاریخ بشر بوده و همواره توجه مصلحان اجتماعی را به خود معطوف کرده است. تحولات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و به طور کلی تکامل جوامع و مخصوصاً پدیده صنعتی شدن، تأثیرات محسوسی بر هنجارهای رفتاری نسل ها داشته است که از این میان، با توجه به اقتضائات خاص دوره جوانی، این تفاوت رفتاری در این نسل محسوس تر و ملموس تر جلوه کرده است. سعدی، در ضمن داستان ها و حکایات کوتاه با اشاره به پاره ای از این تفاوت ها و تقابل ها، آن را امری طبیعی و عادی برشمرده، هرچند درصدد بیان علل و عوامل این گسست برنیامده است. او می کوشد با تکیه بر آموزه های اخلاقی، جوانان را به طاعت پذیری و تجربه اندوزی از پیران دعوت کند و اغلب با دفاع از ارزش ها و سنت های اجتماعی، پیران را در شیوه های رفتاری محق تر می داند. در ادامه مقاله پاره ای اندرزها و نصایح سعدی به دو نسل جوان و پیر احصا شده و قضاوت نهایی را به خواننده واگذار کرده ایم که تا چه حد آموزه های اخلاقی ادبیات تعلیمی گذشته، می تواند امروزیان را در ترمیم گسست نسلی یاری نماید.  

اندیشه ایرانشهری، بخصوص وجه سیاسی آن، نظام اندیشگی حاکم بر تمامی تاریخ ایران باستان است که با وجود همه تغییرات، در دوره اسلامی نیز تداوم یافته است؛ در میان آثار بازمانده از شاعران و نویسندگان ادب پارسی، از کلیله و دمنه نصرالله منشی که اثری داستانی ست، گرفته تا مرصادالعباد نجم الدین رازی که به تبیین جهان بینی عرفانی و تعلیم آداب صوفیانه پرداخته است، می توان بازتاب اندیشه ایرانشهری را آشکارا مشاهده کرد. سعدی نیز مردی از ایرانشهر است که با وجود تحصیل علوم اسلامی در نظامیه و تاثیر از وجه صوفیانه تفکر اسلامی، آثار او، گلستان و بوستان، را می توان جلوه گاه روشنی از اندیشه ایرانشهری نیز به شمار آورد. آنچه از بررسی آثار سعدی به دست آمده است، نشان می دهد که تمامی مولفه های این اندیشه، شامل داشتن نگاه طبقاتی به هستی (بخصوص اجتماع انسان ها)، صدرنشین بودن پادشاه در هرم طبقاتی جامعه، الهی دانستن پادشاهی و قایل شدن فر ایزدی برای پادشاه، عین قانون دانستن رای و سخن او، لزوم عمل به خویشکاری، مفهوم خاص دادگری، توجه ویژه به فضیلت اعتدال و توصیه مکرر به میانه روی، خرسندی و قناعت به آنچه نظم کیهانی در اختیار آدمی قرار داده و در نهایت یکی دانستن دین و پادشاهی در آثار سعدی نمودی آشکار دارند.

سماع اهل تصوف و عرفان از دو منظر قابل بررسی است: یکی سماع رسمی که دارای آداب و رسوم و ترتیباتی خاص است و موافقان و مخالفان آن فراوانند، دیگر سماعی که ناظر بر مراتب تکاملی و تبدلات وجودی سالک است. یکی از عمده ترین دلایل مخالفان با مکتب تصوف، سماع ترسمی است. از اسرارالتوحید برمی آید که از زمان ابوسعید ابوالخیر این اختلاف نظرهای عقیدتی در مورد سماع فراوان بوده است. برخی از صاحب نظران آن را غذای روح دانسته، از آن بر حالت و صفت روحانی تعبیر می کنند و سماع این جهان را سایه ای از آن حقیقت مجرد فرض می کنند و برخی دیگر آن را آلت شیطان دانسته اند. سعدی سماع را خاص هر کسی نمی داند و معتقد است که از هزاران تن، سماع تنها در یک نفر (آشنایان راه) اثر خواهد کرد. در این مقاله کوشیده شده است ضمن بررسی این اختلاف نظرها، به بررسی سماع از دیدگاه اهل سماع و رویکرد سعدی بدان پرداخته شود.

به طور خلاصه، احساس، نیرویی است که انسان را از قید و بندهای حیوانی رها کرده، منزلت او را بالا می برد تا مراحل تکامل را آنگونه که شایسته اوست، طی کند.تمام مصلحان، سخنوران، هنرمندان و شعرا از این جهت جاودانه مانده اند که آهنگ بیداری احساس را نواخته اند. هر چه احساس افراد قوی تر بوده، تاثیر آنها در پیدا کردن مخاطبان، بیشتر و جاودانگی کلام و آثار آنها نیز پایدارتر بوده است. شعرا از این جهت که کلام موزون دارای موسیقی را در اشعار خود به کار می برند، قادرترین مردم برای بیدار کردن احساس هستند.شعرای برجسته در سایه احساسات شورانگیزی که در درون آنها شعله ور است و کلمات را به نغمه ای دلنواز و عبارت های فصیح تبدیل می سازد، بیشترین تاثیر را بر روی مخاطبان دارند. بنابراین قدرت شعر، در قدیم یا جدید بودن یا زبان خاص آنها نیست، بلکه در گرمی و حرارت شعله هایی است که ایجاد می کند.این مقاله به بررسی تاثیر کلام شعرای قدیم فارسی از جمله حافظ و سعدی و شاعر معاصر عربی ابوالقاسم الشابی می پردازد. چرا که با وجود فاصله زمانی و مکانی بین دو شاعر شیرازی و شابی هر سه با یک زبان سخن گفته اند، یعنی زبان بیداری احساس.

تحقیقات وسیعی درباره سعدی و غرب تا به حال انجام شده است، اما سهم سعدی در آثار ولتر، این فیلسوف روشنگر که امروز حتی به نام پیش کسوت تساهل و تسامح شناخته شده است و تمام دوران طولانی زندگیش را برای بهبود جوهره وجود انسانی چه از طریق حکایات (معروف ترین آن ها زدیگ یا صادق) و چه از طریق تحقیقات تاریخی (تاریخ شاهان یا تتبع بر اخلاقیات) صرف کرد بسیار است. فیلسوفی چون ولتر در سعدی همان آنی را پیدا کرد که تا آخر قرن 17 افکار مسالمت جویانه اش به خصوص نزد سیاحان پروتستان ستایش شد. از اوایل قرن 18 روشنگران برای اشاعه مرام فلسفی خود بر پایه انسانگرایی مسیحی کلاسیک جدید خلاف کلاسیک یونان باستان در جهت بهبود وضع سیاسی و مذهبی جامعه فرانسه بر مبنای وضع قوانین و اعتلای اخلاقیات احتیاج به منابع زنده و مستدل از کشورهای بر سر زبان و دور از اروپا داشتند. خواهان آن بودند که با نشان دادن فرهنگ غنی دیگری کمبودها و خود باوری های بی محتوای طبقه فرهنگ زده فرانسه را انتقاد کنند. شواهد و تحقیقات نشان می دهد که ولتر بیش از آنچه به طور گذرا بخواهیم در باره اثر پذیریش از سعدی در قسمتی از حکایاتش بگوییم به او مدیون است. جای پای او را چه مستقیم آنجا که خود اعتراف می کند و چه غیر مستقیم آنجا که در تاملات و واکنش هایش انعکاس می یابد، می توان جست وجو کرد. در ادبیات ولتر نه تنها شرق افسانه ای با طنز و استعاراتش نفوذ دارد، بلکه فلسفه اخلاقی، خداپرستی و سیاسی و بالاخره ایده آل انسان دوستی سعدی نیز در نوشته هایش حلول کرده است؛ به همین دلیل هم منابعی را که نشان می دهند ولتر از سعدی بهره ها برده است، نباید از نظر دور داشت، زیرا این منابع می توانند ادعای تفاهم ولتر با سعدی را در این پژوهش ثابت کنند و دلایلی بر پیشرفت تاثیر افکار سعدی بر میراث گذاران اواخر قرن و شعرا، محققان و مترجمین قرن 19 و ادبیات نوین باشند.

دربررسی آثار ادبیات جهانی تاثیرگذاری آثار ادبای فارسی زبان بر شعرا و نویسندگان سایر کشورها بستر مناسبی است برای پژوهش های ادبیات تطبیقی. سعدی شیرازی از جمله چهره های برجسته شعر و ادب ایران است که در آثارش با تبحری خاص و نگرشی ژرف بطور اعم و اخص به نگارگری زشتی ها و زیبائی های جامعه بشری می پردازد و مسائل اخلاقی- عرفانی و اجتماعی حاکم بر جامعه بشری را در قالب حکایت های نغز و شیرین- نظم و نثر- موشکافانه تحلیل و بررسی می کند. افکار متجلی در آثار شیخ اجل تاثیر گسترده و ژرفی بر تفکر برخی از روشنفکران و ادبای جهان داشته و هر کدام به فراخور اثر ادبی و شناخت و بینش خود خوشه ای از گلستان حکمت و معرفت سعدی چیده اند و با الهام ازکلام سعدی و بویژه اصول عدالت، نوع دوستی و اعتدال، اشعاری سروده و یا حکایت هایی نگاشته اند. مقاله حاضر، ضمن نگاهی اجمالی به آشنایی اروپاییان با حکمت عملی و اخلاق اجتماعی گلستان سعدی به طور اخص، به بررسی شباهت آثار سعدی با برخی از آثار بزرگان ادبیات کلاسیک آلمانی زبان و اینکه این شباهت ها ناشی از تاثیر است و یا توارد، می پردازد.